تغیر مسیر یافته از - شمس الدین محمد بن احمد خفری
زمان تقریبی مطالعه: 33 دقیقه
 

شمس‌الدین محمد بن احمد خفری




شمس‌الدین محمد بن احمد خفری، معروف به فاضل خفری، حکیم، ریاضی‌دان و از دانشمندان برجسته علم هیئت و نجوم، در قرن نهم و نیمه اول قرن دهم بود.

فهرست مندرجات

۱ - شرح اجمالی زندگی
۲ - مذهب
۳ - فیلسوف یا متکلم
۴ - اساتید
۵ - شاگردان
۶ - معاصران خفری
۷ - رحلت
۸ - آثار
       ۸.۱ - آثار مرتبط با علوم عقلی
       ۸.۲ - آثار ریاضی و نجومی
              ۸.۲.۱ - التکمله
              ۸.۲.۲ - منتهی‌الادراک
              ۸.۲.۳ - حلُّ مالاینحلّ
              ۸.۲.۴ - رسالة فی تحقیق الزاویه
              ۸.۲.۵ - رسالة فی حدود الالفاظ
              ۸.۲.۶ - طول بلدة مکه و عرضها
۹ - عناوین مرتبط
۱۰ - فهرست منابع
۱۱ - پانویس
۱۲ - منبع

۱ - شرح اجمالی زندگی


لقب وی شمس‌الدین و به سبب انتساب به خفر، از نواحی شیراز، به خفری معروف است.
[۱] قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ج۱، ص۶۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.    
[۲] افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.    
در برخی تذکره‌ها نام خفری به اشتباه به جای محمد، احمد،
[۳] قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ج۱، ص۶۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.    
[۴] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ج۳، ص۱۰۷.    
و به جای خفری، حُفری
[۵] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۵۴، دمشق ۱۹۵۷۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).    
یا خضری (
[۶] خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۴، ص۶۱۱.
احتمالا خطای طبعی) ثبت شده است. از او با عنوان شمس‌الدین کاشی نیز یاد کرده‌اند،
[۷] بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ج ۲، ستون ۲۲۹، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.    
که این نسبت احتمالا به دلیل اقامت چندین ساله خفری در اواخر عمرش در کاشان بوده است.
درباره زندگی شخصی، تاریخ و محل تولد خفری گزارش دقیقی در دست نیست، اما بر حسب تألیفاتی که از وی بر جای مانده، احتمالا در نیمه دوم قرن نهم متولد شده است. او از حکمای عهد شاه اسماعیل اول (حک ۹۰۵:ـ۹۳۰) و شاه طهماسب صفوی (حک: ۹۳۰ـ۹۸۴) بوده است.
[۸] شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳، تهران ۱۳۵۴ش.
[۹] افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.    

برخی از فرزند وی، قوام‌الدین حسین بن محمد خفری، مؤلف رساله جعفریه در حساب یاد کرده‌اند که همانند پدر در علوم ریاضی و هیئت تبحر خاصی داشته و رساله خود را به فارسی، در دوره شاه طهماسب صفوی و به نام شاه جعفر، حاکم فارس، نگاشته است.
[۱۰] حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۹۰.    
[۱۱] آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه:احیاء الداثر من القرن العاشر، ج۴، ص۲۱۷، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.    


۲ - مذهب


خفری اندیشمندی دقیق‌النظر و در آن زمان از نفوذ اخلاقی و اجتماعی قابل توجهی برخوردار بوده است. درباره مذهب وی اختلاف نظر است. قول غالب گویای این است که وی اهل تسنن بوده، اما شواهدی خلاف این را نشان می‌دهد. به گفته افندی اصفهانی
[۱۲] افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.    
او ابتدا سنّی مذهب بوده و سپس شیعه شده است. برخی، از جمله قزوینی
[۱۳] قزوینی، عبدالنبیبن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ج۱، ص۶۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.    
و فرصت شیرازی
[۱۴] فرصت شیرازی، محمدنصیر بن جعفر، آثار عجم، ج۲، ص۵۸۶، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۷۷ش.
وی را شیعی مذهب معرفی کرده‌اند که اکثر آنان به گزارش شوشتری
[۱۵] شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳ـ ۲۳۴، تهران ۱۳۵۴ش.
استناد کرده‌اند.
[۱۶] ساعتچیان، فیروزه، شمس‌الدین محمد بن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز، ج۱، ص۷۲ـ۷۴، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).


۳ - فیلسوف یا متکلم


شهرت خفری در منابع و تذکره‌ها بیشتر به عنوان حکیم و فیلسوف بوده و نه متکلم، گرچه او دارای آثار کلامی نیز بوده است. اساسا شخصیت خفری حتی در شاخه حکمت و فلسفه چندان شناخته شده نیست تا چه رسد به موقعیت او در کلام. اما گفتنی است که او علاوه بر این دو شاخه از علوم عقلی، به نجوم و هیئت نیز اشتغال داشته است؛ از آنجاکه خفری فیلسوفی با ذوق و متاله بوده، آرای وی در میان حکیمان و بزرگان علم مورد توجه بوده است، چنان‌که بر حاشیه وی بر شرح قوشچی بزرگانی چون میر داماد، ملا شمسای گیلانی، غیاث‌الدین منصور دشتکی، محمد بن حسین آقا جمال خوانساری، حسین بن ابراهیم تنکابنی و دیگران که قریب به ۲۰ تن می‌باشند، حواشی و تعلیقاتی افزوده‌اند. همچنین ملاصدرا حکیم پرآوازه و مؤسس حکمت متعالیه در اسفار و شواهد الربوبیه از وی و برخی آرای او یاد کرده است.

۴ - اساتید


خفری در شیراز به کسب علم پرداخت و بعدها به کاشان سفر کرد. وی ظاهرآ تا پایان عمرش در آن‌جا ساکن بود و به تألیف و تدریس اشتغال داشت.
[۱۷] خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۴، ص۶۱۱.
[۱۸] قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۲، ص۲۱۸.    
از استادان مسلّم او سید صدرالدین محمد دشتکی است،
[۱۹] شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳، تهران ۱۳۵۴ش.
اما از دیگر استادانش اطلاع دقیقی در دست نیست. علی دوانی،
[۲۰] دوانی، علی، مفاخراسلام، ج۴، ص۴۱۲، ج ۴، تهران ۱۳۶۴ش.
وی را از شاگردان جلال‌الدین دوانی نیز معرفی کرده است. همچنین برخی دیگر مانند بغدادی،
[۲۱] بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ج ۲، ستون ۲۲۹، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.    
فرصت شیرازی
[۲۲] فرصت شیرازی، محمدنصیر بن جعفر، آثار عجم، ج۲، ص۵۸۶، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۷۷ش.
و کحاله
[۲۳] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۵۴، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
وی را از شاگردان سعدالدین تفتازانی برشمرده‌اند، که صحیح نیست، زیرا تفتازانی از معاصران خفری نبوده و در ۷۹۱ درگذشته است. احتمال دارد منظور از تفتازانی، سیف‌الدین احمد بن یحیی بن محمد نواده سعدالدین معروف به حمید تفتازانی باشد.
[۲۴] خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۴، ص۳۴۹.
از معروف‌ترین شاگردان خفری، شاه طاهر بن رضی‌الدین اسماعیل حسینی کاشانی است.
[۲۵] شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۵، تهران ۱۳۵۴ش.


۵ - شاگردان


خفری شاگردان بزرگی را در حوزه درس خود پرورانده است، از آن جمله، شاه طاهر بن رضی‌الدین کاشانی انجدانی حسینی است که به هند مهاجرت کرد. وی که شیعه امامی پرشوری بود، در نشر اندیشه شیعی در هند سهم بسزایی داشته است.

۶ - معاصران خفری


خفری از معاصران شیخ علی بن عبدالعالی عاملی معروف به محقق کرکی و محقق ثانی و از معتمدان وی در کاشان بوده است. چنان‌که گفته‌اند، پاسخ‌های خفری به پرسش‌های مردم در مسائل دینی پاسخ‌های عقلانی و بر طبق موازین تعلیمی شیعه امامیه بوده و محقق کرکی همه را موافق فقه امامیه دانسته است. وی حتی هنگام برخی از سفرهای زیارتی، خفری را جانشین خود برای مراجعات دینی و دنیوی مردم قرار می‌داد.
[۲۶] شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۴، تهران ۱۳۵۴ش.
[۲۷] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۲، ص۱۵۴، تهران ۱۳۷۴ش.    
در آرای او پیوند فلسفه مشاء و اشراق، و نیز گرایش‌های عرفانی مشهود است. برای مثال، در مباحثی مانند وحدت وجود، اصالت وجود، علم باری تعالی به اشیا، تلفیقی از آرای مشائی و اشراقی در رأی او ملاحظه می‌شود.

۷ - رحلت


تاریخ وفات خفری بنا بر یادداشتی در حاشیه نسخ‌های از منتهی‌الادراک فی مدرک‌الافلاک، ۹۴۲ است.
[۲۸] طهرانی، جلال‌الدین، گاهنامه ۱۳۱۱ (شمسی)، ج۱، ص۱۶۳، تهران (۱۳۱۰ش).
رضاقلی‌خان هدایت
[۲۹] هدایت، رضاقلی بن محمدهادی، فهرس التواریخ، ج۱، ص۲۰۹، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۳ش.
تاریخ وفات وی را ۹۳۵ گزارش کرده است، اما مدرس تبریزی در ریحانة الادب
[۳۰] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۲، ص۱۵۴، تهران ۱۳۷۴ش.    
و آقابزرگ طهرانی در طبقات اعلام الشیعه
[۳۱] آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه:احیاء الداثر من القرن العاشر، ج۴، ص۲۱۷، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.    
وفات وی را ۹۵۷ نوشته‌اند. او در کاشان مدفون است.
[۳۲] نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، ج۱، ص۱۴، تهران ۱۳۷۴ش.


۸ - آثار


از خفری آثار بسیاری در زمینه‌های مختلف فلسفه، و کلام، منطق، هیئت، ریاضی، تفسیر، عرفان و نیز ابیاتی برجای مانده است.

۸.۱ - آثار مرتبط با علوم عقلی


برخی از مهم‌ترین آثار او در فلسفه، منطق و کلام عبارتاند از:
۱) تعلیقه بر الهیات شرح تجرید قوشچی (تهران ۱۳۸۲ش)، شامل شرح مقصد سوم از اثبات صانع تا مسئله نفی شریک از فصل دوم در صفات صانع؛
۲) حاشیه بر اوایل شرح تجرید.
[۳۳] حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس، ج۵، ص۱۳۹ـ۱۴۰، تهران، ج ۵، ۱۳۴۵ش، ج ۲۳، (بخش ۱)، ۱۳۷۶ش.

۳) رسالة فی اثبات واجب الوجود بالذات و صفاته، این رساله مفصّل‌ترین اثر خفری در اثبات واجب‌الوجود است که در یک مقدمه و چند مقصد نگاشته شده است.
[۳۴] شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۴، تهران ۱۳۵۴ش.
[۳۵] آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱، ص۱۰۶، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
(برای آگاهی از برخی دیگر از رساله‌های خفری در اثبات واجب‌الوجود رجوع کنید به کتاب ساعتچیان
[۳۶] ساعتچیان، فیروزه، شمس الدین محمدبن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز، ج۱، ص۷۶ـ۷۹، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).
)
۴) رسالة سوادالعین فی شرح حکمة العین، که حاشیه خفری بر شرح محمد بن مبارک‌شاه بخاری بر حکمة العین دبیرانِ کاتبی قزوینی است.
[۳۷] اعتصامی، یوسف، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۲، ص۴۴ـ۴۵، ج ۲، تهران ۱۳۱۱ش.

۵) رسالة فی تحقیق الهیولی.
[۳۸] حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس، ج۲۳، بخش ۱، ص۲۰ـ۲۱، تهران، ج ۵، ۱۳۴۵ش، ج ۲۳، (بخش ۱)، ۱۳۷۶ش.

۶) رسالة عبرة الفضلاء فی حلّ شبهه جذر الاصمّ یا رسالة ضالة الفضلاء فی حل شبهه کلّ کلامی کاذبٌ.
۷) حیرة الفضلاء یا حیرة العقلاء یا حسرة الفضلاء، در حل شبهه جذر الاصم.
[۳۹] ساعتچیان، فیروزه، شمس الدین محمدبن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز، ج۱، ص۸۵ـ۸۶، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).
[۴۰] خفری، محمد بن احمد، حیرة الفضلاء، ج۱، ص۲۷۱ـ۳۰۹، در دوازده رساله در پارادوکس دروغگو، چاپ احد فرامرز قراملکی و طیبه عارفنیا، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۸۶شالف.
[۴۱] خفری، محمد بن احمد، عبرة الفضلاء، ج۱، ص۲۶۵ـ۲۶۹، در همان، ۱۳۸۶ش ب.

۸) رسالة فی القضیه و التصدیق.
[۴۲] حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ستون ۸۸۳.    

۹) تفسیر آیة الکرسی (تهران ۱۳۸۰ش). (برای گزارش تکمیلی درباره آثار خفری رجوع کنید به کتاب ساعتچیان
[۴۳] ساعتچیان، فیروزه، شمس‌الدین محمدبن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز، ج۱، ص۷۶ـ۹۷، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).
)
۱۰) المحاکمات بین الطبقات/ المحاکمة بین مدرستی الدشتکی و الدوانی.
۱۱) رسالة فی الرمل به فارسی.
۱۲) حاشیه بر نهایة الادراک قطب‌الدین شیرازی.
۱۳) اسفار العارفین.

۸.۲ - آثار ریاضی و نجومی


آثار خفری در این موضوعات به ویژه در عرصه نجوم، عملا ادامه سنّتی دیرپا در نجوم دوره اسلامی است که ضمن پذیرش نجوم بطلمیوسی، به آشکار کردن کاستی‌های آن نیز می‌پرداخته است. رصدهای بطلمیوس و نتایج آن‌ها در مهم‌ترین اثر نجومی او (یعنی کتاب مجسطی، درباره آن رجوع کنید به تحریر مجسطی) ذکر شده و بسیار مورد توجه دانشمندان دوره اسلامی بوده است، اما چون با برخی مشاهدات و داده‌های جدید تناقض داشته، دانشمندان دوره اسلامی برای بازسازی آن کوشش‌های بسیاری کردند. این کوشش‌ها که در قرن پنجم با ابن هیثم در الشکوک علی بطلمیوس شروع شده بود، در قرن هفتم در کتاب التذکرة فی الهیئة خواجه نصیرالدین طوسی گسترش یافت و با دو اثر مهم قطب‌الدین شیرازی، یعنی نهایةالادراک فی درایة‌الافلاک و التحفةالشاهیة، (که در واقع شروحی بر التذکرة... نصیرالدین طوسی هستند) و دو کتاب مهم خفری در این عرصه (رجوع کنید به ادامه مقاله) ادامه یافت.

۸.۲.۱ - التکمله


بنیادی‌ترین تألیف خفری در حوزه نجوم، التکملة فی شرح التذکره است به عربی، که تألیف آن در محرّم ۹۳۲ به پایان رسیده است.
[۴۴] خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۲۶۷ر، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
کتاب در چهار باب، با ساختاری کاملا برابر التذکرة تألیف شده است. خفری در مقدمه
[۴۵] خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
آورده که شرح خود را بر پایه یکی دیگر از شروح التذکرة، یعنی شرح سیدشریف جرجانی (متکلم و فیلسوف حنفی مذهب، متوفی ۸۱۶) نوشته است.
[۴۶] George Saliba "A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri"، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۱۷، vol۲۵، pt۱، no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
التکملة نمونه‌ای عالی از شروح مزجی نجومی در دوره اسلامی است؛ نویسنده ابتدا سطر یا عبارت یا واژهای را از کتاب اصلی آورده و سپس به شرح آن پرداخته است. مطابقت متن التکملة با التذکرة نشان می‌دهد هیچ سطر و عبارت از التذکرة در التکملة جا نیفتاده است. اندازه شروح خفری بر مطالب کتاب تذکرة یکسان نیست و از چند کلمه یا چند سطر تا چند صفحه را دربرمی‌گیرد. اما مفصل‌ترین یادداشت‌ها، مجموعه یادداشت‌هایی درباره فصل یازدهم از باب دوم تذکرة است.
[۴۷] Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi، Nasir al-Din al-Tusi's memoir on astronomy=Al-Tadhkira fiilm al-hay`a، ج۱، ص۱۹۵ـ ۲۲۳، ed and tr FJ Ragep، New York ۱۹۹۳.
در این فصل عموما طوسی، به تفصیل درباره الگوهای سیاره‌ای خود بحث کرده و یادداشت‌های خفری ناظر بر دستاوردهای وی در دادن پار‌های از الگوهای سیاره‌ای جدیدتر است.
[۴۸] George Saliba "A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri"، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۱۹ـ۳۲، vol۲۵، pt۱، no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
[۴۹] Nasir al،Din al،Tusi's memoir on astronomy=Al،Tadhkira fiilm al،hay`a، ed and tr FJ Ragep، New York ۱۹۹۳.

یکی از مهم‌ترین دستاوردهای خفری در این‌باره، عرضه چهار الگوی غیربطلمیوسی برای تبیین حرکت عطارد است که سه مورد ابداع وی و یکی ابداع قوشچی است.
[۵۰] George Saliba "A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri"، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۲۶ـ ۳۲، vol۲۵، pt۱، no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
اهمیت این موضوع در آن است که به سبب پیچیده بودن حرکت عطارد، اخترشناسان دوره اسلامی پیش از خفری در تبیین آن اغلب درمانده بودند، چنانکه نصیرالدین طوسی
[۵۱] Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi، Nasir al-Din al-Tusi's memoir on astronomy=Al-Tadhkira fiilm al-hay`a، ج۱، ص۲۰۹، ed and tr FJ Ragep، New York ۱۹۹۳.
نیز صریحا به ناتوانی خود در حل آن اعتراف کرده است.
اگرچه خفری التکمة را بر مبنای شرح جرجانی بر تذکره طوسی نگاشته، چند کتاب دیگر، از جمله التحفة‌الشاهیة و نهایةالادراک، هر دو از قطب‌الدین شیرازی، نیز از منابع او بوده است.
[۵۲] خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱۸۱پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
[۵۳] خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱۸۲ر، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
[۵۴] خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱۸۳پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
[۵۵] خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱۸۴پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.

به طور کلی، آرای خفری در تکملة به گونه‌ای بازسازی کاملی از الگوی سیارات در نظام ستاره‌شناسی بطلمیوسی است. الگوی خفری شامل تمام جنبه‌های حرکت ماه، سیارات عُلوی و سفلی است. او نه تنها اشکالات ناظر به حرکت سیارات بر اساس نظام بطلمیوسی را حل کرد، بلکه از آرای پیشینیان خود در نظام نجومی دوره اسلامی، از جمله نصیرالدین طوسی و قطب‌الدین شیرازی، نیز فراتر رفت (هر یک از آن دو کوشیده بودند برخی اشکالات حرکت سیارات براساس نظام بطلمیوسی را حل کنند). قطب‌الدین شیرازی تصور می‌کرد اشکال‌های نظام بطلمیوسی در مقیاس کیهان‌شناختی ـ ریاضی و با متوسل شدن به یک راه حل ریاضی منحصر به فرد (که در آن ماهیت واقعی حرکت‌های سیارات نشان داده می‌شود) حل‌شدنی است؛ اما خفری چنین مشکلاتی را نه از طریقی منحصر به فرد، بلکه از راه «مجموعه روش‌های ریاضی» ــ در تعامل با ملزومات رصدی و سازگار با دیدگاه‌های کیهان‌شناختی آن دوره ــ حل‌شدنی می‌دانست.
از تکملة نسخه‌های خطی بسیاری باقی‌مانده است. (برای آگاهی از بخش‌هایی از این نسخ رجوع کنید به
[۵۶] Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin I‌hsanoglu، Mathematicians، ج۱، ص۳۱۴، astronomers، and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th-۱۹th c)، Istanbul ۲۰۰۳.
[۵۷] برکت، محمد، کتاب‌شناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۲، شیراز ۱۳۸۳ش.
[۵۸] حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۸۹ـ۹۰، تهران، ج ۹، بخش ۱، ۱۳۴۶ش، ج ۱۹، ۱۳۵۰ش.
)
چند تن از دانشمندان و نویسندگان دوره اسلامی شروحی بر تکملة (عموما با عنوان حاشیه) نوشته‌اند که از چهار عنوان آن‌ها خبر داریم.
[۵۹] آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۶، ص۴۷.    


۸.۲.۲ - منتهی‌الادراک


منتهی‌الادراک فی مُدرک‌الافلاک، تألیف در ۹۱۱. منتهی‌الادراک در اصل شرحی است بر یکی از مهم‌ترین آثار نجومی قطب‌الدین شیرازی، یعنی نهایةالادراک فی درایةالافلاک، و خفری خود
[۶۰] خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
به این موضوع اشاره کرده است. وی در عین حال، گفته
[۶۱] خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۳پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
که از عبارات دیگر کتاب نجومی قطب‌الدین شیرازی، یعنی التحفةالشاهیة، نیز بهره برده و به شرح آن نیز پرداخته است. منتهی‌الادراک، مانند نهایةالادراک، مشتمل بر چهار بخش است که هر بخش، «مطلب» نام دارد
[۶۲] خفری، محمد بن احمد، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، گ ۲پ، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.
(برای آگاهی از ساختار کلی متن و شرح رجوع کنید به
[۶۳] حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۴، ص۶۵ـ۶۶، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
[۶۴] W Ahlwardt، Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin، ج۵، ص۱۶۳ـ۱۶۴، Berlin ۱۸۸۷-۱۸۹۹.
) و هر مطلب به «مقصد»‌هایی تقسیم شده است. اگرچه منتهی‌الادراک در شرح نهایةالادراک است، اما از گونه شروح دقیق متن اصلی نیست، بلکه به نظر می‌رسد خفری‌ به‌طور کلی هریک از موضوع‌های مورد بحث قطب‌الدین را بررسی و در صورت لزوم به شرح آن پرداخته است. بر این اساس، حجم منتهی‌الادراک حتی از متن اصلی نهایةالادراک نیز کمتر است. این موضوع، به‌ویژه در شرح مقاله اول نهایةالادراک، نمایان است که خفری آن را در قالبی کوتاه‌تر از متن اصلی شرح کرده است.
[۶۵] خفری، محمد بن احمد، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، گ ۴پ ـ ۲۱ر، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.
ذکر دو عنوان از آثار قطب‌الدین شیرازی در کتابی که در واقع شرحِ یکی از آثار اوست، نشان می‌دهد که خفری قصد داشته از هر دو متن، در موضوع‌هایی که قطب‌الدین در آثار متفاوت خود، بهتر به آن‌ها پرداخته است، سود ببرد و کامل‌تر به آن‌ها و احیانا حل مطلب بپردازد. بر همین اساس، خفری روی هم رفته هیچ‌کدام از اشکالات قطب‌الدین شیرازی بر نظام سیارهای بطلمیوسی را بدون پاسخ نگذاشته است. قدرت نوآوری نجومی خفری در منتهی‌الادراک به سطح نوشته‌های او در تکمله نمی‌رسد، با این ملاحظه که منتهی‌الادراک تقریبآ ۲۱ سال پیش از تکمله نوشته شده است.
خفری منتهی‌الادراک را به نام دو تن از امرای وقت کاشان، امین‌الدین محمد کاشانی
[۶۶] خفری، محمد بن احمد، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، گ ۲پ، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.
و زین‌الدین علی بن هبةاللّه کاشانی،
[۶۷] خفری، محمد بن احمد، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، گ ۳ر، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.
تألیف کرده است. از منتهی‌الادراک چند نسخه خطی به جا مانده، اما تعداد آن‌ها بسیار کمتر از نسخه‌های خطی باقی‌مانده از تکمله است؛ شاید به این سبب که تکمله از منتهی‌الادراک کامل‌تر است یا در آموزش کاربرد بیشتری داشته است (برای آگاهی از نسخه‌های خطی منتهی‌الادراک رجوع کنید به
[۶۸] Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin I‌hsanoglu، Mathematicians، ج۱، ص۳۱۴، astronomers، and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th-۱۹th c)، Istanbul ۲۰۰۳.
[۶۹] برکت، محمد، کتاب‌شناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۹۶ـ۱۹۷، شیراز ۱۳۸۳ش.
[۷۰] حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۳۹۴ـ۳۹۵، تهران، ج ۹، بخش ۱، ۱۳۴۶ش، ج ۱۹، ۱۳۵۰ش.
[۷۱] حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۴، ص۶۵ـ۶۶، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
) منتهی‌الادراک، بر اساس شناختی نادرست از نسخه خطی آن، کتاب علم‌الهیئه نیز معرفی شده، اما به عقیده صلیبا
[۷۲] George Saliba، "Sams al-Din al-Hafri's (d ۱۵۵۰)، ج۱، ص۵۸ـ۶۰، last work on theoretical astronomy"، in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe- xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷-۹ juin ۱۹۹۸)، ed N Pourjavady and ZVesel، Tehran: Presses Universitaires d'Iran، ۲۰۰۴.
احتمالا علم‌الهیئة ویرایشی موجز از منتهی‌الادراک است.

۸.۲.۳ - حلُّ مالاینحلّ


رسالةُ حلِّ مالاینحلُّ مِن مسائل الهیئه، که به اختصار حلُّ مالاینحلّ نیز نامیده می‌شود. نام این رساله، برگرفته از عنوان فصل یازدهم از باب دومِ التذکره نصیرالدین طوسی
[۷۳] Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi، Nasir al-Din al-Tusi's memoir on astronomy=Al-Tadhkira fiilm al-hay`a، ج۱، ص۱۹۵، ed and tr FJ Ragep، New York ۱۹۹۳.
است.
[۷۴] خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱۵۳پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
ظاهرآ خفری با جمع‌آوری آرای خود در دو کتاب قبلی و پس از آن‌که توانست فراتر از سیدشریف جرجانی و قطب‌الدین شیرازی به شرح نکات و پیچیدگی‌های مطروحه نصیرالدین طوسی در التذکره بپردازد، احساس کرده است باید کتابی تألیف کند تا صورت نهایی دستاوردهایش را، به صورت فشرده، در این زمینه مطرح سازد. این کتاب در هفت بخش، هرکدام با عنوان «مقصد»، تألیف کرده است (برای آگاهی از عناوین بخش‌ها رجوع کنید به
[۷۵] فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۱، ص۴۲۰ـ۴۲۱، ج ۱، مشهد ۱۳۵۵ش.
) و برای آگاهی از هدف کلی خفری در تألیف این کتاب رجوع کنید به
[۷۶] George Saliba "A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri"، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۵۰۱ـ ۵۰۳، vol۲۵، pt۱، no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
) از حلّ مالاینحلّ چند نسخه خطی باقی‌مانده است.
[۷۷] Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin I‌hsanoglu، Mathematicians، ج۱، ص۳۱۴، astronomers، and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th-۱۹th c)، Istanbul ۲۰۰۳.
[۷۸] فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۱، ص۴۲۰ـ۴۲۱، ج۱، مشهد ۱۳۵۵ش.
بخش کوتاهی از مقدمه اثر را صلیبا
[۷۹] George Saliba "A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri"، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۵۰۰، vol۲۵، pt۱، no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
به چاپ رسانده است (برای آگاهی بیش‌تر درباره این کتاب رجوع کنید به
[۸۰] George Saliba "A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri"، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۵۰۰ـ ۵۰۵، vol۲۵، pt۱، no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
)

۸.۲.۴ - رسالة فی تحقیق الزاویه


رسالة فی تحقیق الزاویة و دفع الشبهة الوارده،
[۸۱] اشراق، محمدکریم، بزرگان جهرم، ج۱، ص۲۹۳، تهران ۱۳۵۱ش.
در ریاضیات، به عربی، و درباره تعریف زاویه بر اساس گفته نصیرالدین طوسی در همین زمینه در کتاب التذکره و شامل افزوده‌های خفری بر این تعریف. این رساله به نام رسالة فی الزاویة
[۸۲] عظیمی، حبیب‌اللّه، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج۱۳، ص۱۵۷، ج ۱۳، تهران ۱۳۷۵ش.
نیز شناخته شده است. بنابر محتوای این رساله، کتابی نیز که عموما تعلیقه بر تحریر اقلیدس شناخته می‌شود،
[۸۳] حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش ۱، ص۳۵۳، تهران، ج‌۹، بخش۱، ۱۳۴۶ش، ج۱۹، ۱۳۵۰ش.
[۸۴] برکت، محمد، کتاب‌شناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۹۴، شیراز ۱۳۸۳ش.
همین رساله است. خفری این رساله را پس از التکمله، تألیف نموده، زیرا در انتهای آن از التکمله یاد کرده است.
[۸۵] حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش۱، ص۳۵۳، تهران، ج۹، بخش۱، ۱۳۴۶ش، ج۱۹، ۱۳۵۰ش.


۸.۲.۵ - رسالة فی حدود الالفاظ


رسالة فی حدود الالفاظ المستعملة فی البراهین الهندسیه، در موضوع ریاضی، که انتساب آن به خفری قطعی نیست.
[۸۶] فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، ج۱، ص۳۱۸، مشهد ۱۳۶۳ش.


۸.۲.۶ - طول بلدة مکه و عرضها


طول بلدة مکه و عرضها، رسال‌های در جغرافیای ریاضی و تعیین طول و عرض مکه.
[۸۷] برکت، محمد، کتاب‌شناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۹۷، شیراز ۱۳۸۳ش.

منابع متعدد
[۸۸] حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۲۱، ص۳۳۴، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
[۸۹] حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۲۳، ص۱۴۵ـ۱۴۶، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
[۹۰] افشار، ایرج، دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۶، ص۱۹۵، ج۶، تهران ۱۳۶۶ش.
[۹۱] افشار، ایرج، دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۶، ص۳۱۲ـ۳۱۳، ج۶، تهران ۱۳۶۶ش.
[۹۲] افشار، ایرج، دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۶، ص۴۳۲، ج۶، تهران ۱۳۶۶ش.
رسال‌های به زبان فارسی و در موضوع رمل را نیز از خفری دانسته اند. در این میان معلوم نیست چرا روزنفلد و احسان‌اوغلو
[۹۳] Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin I‌hsanoglu، Mathematicians، ج۱، ص۳۱۳، astronomers، and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th-۱۹th c)، Istanbul ۲۰۰۳.
رسالة فی حل الاشکال الواردة علی شکل الخامس عشر من اصول اقلیدس، تألیف ابوالحسن بن احمد کاشی،
[۹۴] حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش۱، ص۳۵۲، تهران، ج۹، بخش۱، ۱۳۴۶ش، ج۱۹، ۱۳۵۰ش.
را از خفری دانسته‌اند.

۹ - عناوین مرتبط


علمای قرن نهم؛ تفسیر آیة الکرسی؛ تعلیقه بر الهیات شرح تجرید (کتاب).

۱۰ - فهرست منابع


(۱) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۲) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه: احیاء الداثر من القرن العاشر، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.
(۳) اعتصامی، یوسف، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۲، تهران ۱۳۱۱ش.
(۴) افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
(۵) امین، سیدمحسن، اعيان الشيعه.
(۶) بغدادی، اسماعیل، هدیه العارفین، ج ۲، در حاجیخلیفه، ج ۶.
(۷) حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، كشف الظنون.
(۸) حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس، تهران، ج ۵، ۱۳۴۵ش، ج ۲۳، (بخش ۱)، ۱۳۷۶ش.
(۹) خفری، محمد بن احمد، حیره الفضلاء، در دوازده رساله در پارادوکس دروغگو، چاپ احد فرامرز قراملکی و طیبه عارفنیا، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۸۶شالف.
(۱۰) خفری، محمد بن احمد، عبره الفضلاء، در همان، ۱۳۸۶ش ب.
(۱۱) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر.
(۱۲) دوانی، علی، مفاخراسلام، ج ۴، تهران ۱۳۶۴ش.
(۱۳) ساعتچیان، فیروزه، شمس الدین محمدبن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).
(۱۴) شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش.
(۱۵) طهرانی، جلال‌الدین، گاهنامه ۱۳۱۱ (شمسی)، تهران (۱۳۱۰ش).
(۱۶) فرصت شیرازی، محمدنصیر بن جعفر، آثار عجم، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۷۷ش.
(۱۷) قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم املالآمل، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.
(۱۸) قمی، عباس، الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم (بی‌تا).
(۱۹) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۲۰) مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، تهران ۱۳۷۴ش.
(۲۱) نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران ۱۳۷۴ش.
(۲۲) هدایت، رضاقلی بن محمدهادی، فهرس التواریخ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۳ش؛
(۲۳) اشراق، محمدکریم، بزرگان جهرم، تهران ۱۳۵۱ش.
(۲۴) افشار، ایرج، دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، ج ۶، تهران ۱۳۶۶ش.
(۲۵) برکت، محمد، کتابشناسی مکتب فلسفی شیراز، شیراز ۱۳۸۳ش.
(۲۶) حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، تهران، ج ۹، بخش ۱، ۱۳۴۶ش، ج ۱۹، ۱۳۵۰ش.
(۲۷) حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
(۲۸) خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
(۲۹) خفری، محمد بن احمد، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.
(۳۰) عظیمی، حبیب‌اللّه، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج ۱۳، تهران ۱۳۷۵ش.
(۳۱) فاضل، محمود، فهرست نسخه های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، مشهد ۱۳۶۳ش.
(۳۲) فاضل، محمود،، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج ۱، مشهد ۱۳۵۵ش.
(۳۳) قطب‌الدین شیرازی، محمود بن مسعود، نهایةالادراک فی درایةالافلاک، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۳۵۰۶.
(۳۴) W Ahlwardt، Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin، Berlin ۱۸۸۷-۱۸۹۹.
(۳۵) Muhammad b Muhammad Nasir al-Din Tusi، Nasir al-Din al-Tusi's memoir on astronomy=Al-Tadhkira fiilm al-hay`a، ed and tr FJ Ragep، New York ۱۹۹۳.
(۳۶) Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin I‌hsanoglu، Mathematicians، astronomers، and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th-۱۹th c)، Istanbul ۲۰۰۳.
(۳۷) George Saliba، "Sams al-Din al-Hafri's (d ۱۵۵۰)، last work on theoretical astronomy"، in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe- xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷-۹ juin ۱۹۹۸)، ed N Pourjavady and ZVesel، Tehran: Presses Universitaires d'Iran، ۲۰۰۴.
(۳۸) George Saliba "A sixteenth - century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al-Din al-Khafri"، Journal for the history of astronomy، vol۲۵، pt۱، no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
(۳۹) George Saliba، "The ultimate challenge of Greek astronomy: Hall ma la yanhall of Shams al-Din al-Khafri (d ۱۵۵۰) "، in Sic itur ad astra: studien zur Geschichte der Mathematik und Naturwissenschaften Festschrift fur den Arabisten Paul Kunitzsch zum ۷۰ Geburtstag، ed Menso Folkerts and Richard Lorch، Wiesbanden: Harrassowitz، ۲۰۰۰

۱۱ - پانویس

 
۱. ↑ قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ج۱، ص۶۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.    
۲. ↑ افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.    
۳. ↑ قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ج۱، ص۶۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.    
۴. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ج۳، ص۱۰۷.    
۵. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۵۴، دمشق ۱۹۵۷۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).    
۶. ↑ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۴، ص۶۱۱.
۷. ↑ بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ج ۲، ستون ۲۲۹، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.    
۸. ↑ شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳، تهران ۱۳۵۴ش.
۹. ↑ افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.    
۱۰. ↑ حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۹۰.    
۱۱. ↑ آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه:احیاء الداثر من القرن العاشر، ج۴، ص۲۱۷، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.    
۱۲. ↑ افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.    
۱۳. ↑ قزوینی، عبدالنبیبن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ج۱، ص۶۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.    
۱۴. ↑ فرصت شیرازی، محمدنصیر بن جعفر، آثار عجم، ج۲، ص۵۸۶، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۷۷ش.
۱۵. ↑ شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳ـ ۲۳۴، تهران ۱۳۵۴ش.
۱۶. ↑ ساعتچیان، فیروزه، شمس‌الدین محمد بن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز، ج۱، ص۷۲ـ۷۴، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).
۱۷. ↑ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۴، ص۶۱۱.
۱۸. ↑ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۲، ص۲۱۸.    
۱۹. ↑ شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳، تهران ۱۳۵۴ش.
۲۰. ↑ دوانی، علی، مفاخراسلام، ج۴، ص۴۱۲، ج ۴، تهران ۱۳۶۴ش.
۲۱. ↑ بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ج ۲، ستون ۲۲۹، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.    
۲۲. ↑ فرصت شیرازی، محمدنصیر بن جعفر، آثار عجم، ج۲، ص۵۸۶، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۷۷ش.
۲۳. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۵۴، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
۲۴. ↑ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۴، ص۳۴۹.
۲۵. ↑ شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۵، تهران ۱۳۵۴ش.
۲۶. ↑ شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۴، تهران ۱۳۵۴ش.
۲۷. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۲، ص۱۵۴، تهران ۱۳۷۴ش.    
۲۸. ↑ طهرانی، جلال‌الدین، گاهنامه ۱۳۱۱ (شمسی)، ج۱، ص۱۶۳، تهران (۱۳۱۰ش).
۲۹. ↑ هدایت، رضاقلی بن محمدهادی، فهرس التواریخ، ج۱، ص۲۰۹، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۳ش.
۳۰. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۲، ص۱۵۴، تهران ۱۳۷۴ش.    
۳۱. ↑ آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه:احیاء الداثر من القرن العاشر، ج۴، ص۲۱۷، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.    
۳۲. ↑ نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، ج۱، ص۱۴، تهران ۱۳۷۴ش.
۳۳. ↑ حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس، ج۵، ص۱۳۹ـ۱۴۰، تهران، ج ۵، ۱۳۴۵ش، ج ۲۳، (بخش ۱)، ۱۳۷۶ش.
۳۴. ↑ شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۴، تهران ۱۳۵۴ش.
۳۵. ↑ آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱، ص۱۰۶، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۳۶. ↑ ساعتچیان، فیروزه، شمس الدین محمدبن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز، ج۱، ص۷۶ـ۷۹، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).
۳۷. ↑ اعتصامی، یوسف، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۲، ص۴۴ـ۴۵، ج ۲، تهران ۱۳۱۱ش.
۳۸. ↑ حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس، ج۲۳، بخش ۱، ص۲۰ـ۲۱، تهران، ج ۵، ۱۳۴۵ش، ج ۲۳، (بخش ۱)، ۱۳۷۶ش.
۳۹. ↑ ساعتچیان، فیروزه، شمس الدین محمدبن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز، ج۱، ص۸۵ـ۸۶، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).
۴۰. ↑ خفری، محمد بن احمد، حیرة الفضلاء، ج۱، ص۲۷۱ـ۳۰۹، در دوازده رساله در پارادوکس دروغگو، چاپ احد فرامرز قراملکی و طیبه عارفنیا، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۸۶شالف.
۴۱. ↑ خفری، محمد بن احمد، عبرة الفضلاء، ج۱، ص۲۶۵ـ۲۶۹، در همان، ۱۳۸۶ش ب.
۴۲. ↑ حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ستون ۸۸۳.    
۴۳. ↑ ساعتچیان، فیروزه، شمس‌الدین محمدبن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز، ج۱، ص۷۶ـ۹۷، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).
۴۴. ↑ خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۲۶۷ر، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
۴۵. ↑ خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
۴۶. ↑ George Saliba "A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri"، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۱۷، vol۲۵، pt۱، no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
۴۷. ↑ Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi، Nasir al-Din al-Tusi's memoir on astronomy=Al-Tadhkira fiilm al-hay`a، ج۱، ص۱۹۵ـ ۲۲۳، ed and tr FJ Ragep، New York ۱۹۹۳.
۴۸. ↑ George Saliba "A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri"، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۱۹ـ۳۲، vol۲۵، pt۱، no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
۴۹. ↑ Nasir al،Din al،Tusi's memoir on astronomy=Al،Tadhkira fiilm al،hay`a، ed and tr FJ Ragep، New York ۱۹۹۳.
۵۰. ↑ George Saliba "A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri"، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۲۶ـ ۳۲، vol۲۵، pt۱، no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
۵۱. ↑ Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi، Nasir al-Din al-Tusi's memoir on astronomy=Al-Tadhkira fiilm al-hay`a، ج۱، ص۲۰۹، ed and tr FJ Ragep، New York ۱۹۹۳.
۵۲. ↑ خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱۸۱پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
۵۳. ↑ خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱۸۲ر، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
۵۴. ↑ خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱۸۳پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
۵۵. ↑ خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱۸۴پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
۵۶. ↑ Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin I‌hsanoglu، Mathematicians، ج۱، ص۳۱۴، astronomers، and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th-۱۹th c)، Istanbul ۲۰۰۳.
۵۷. ↑ برکت، محمد، کتاب‌شناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۲، شیراز ۱۳۸۳ش.
۵۸. ↑ حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۸۹ـ۹۰، تهران، ج ۹، بخش ۱، ۱۳۴۶ش، ج ۱۹، ۱۳۵۰ش.
۵۹. ↑ آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۶، ص۴۷.    
۶۰. ↑ خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
۶۱. ↑ خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۳پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
۶۲. ↑ خفری، محمد بن احمد، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، گ ۲پ، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.
۶۳. ↑ حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۴، ص۶۵ـ۶۶، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
۶۴. ↑ W Ahlwardt، Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin، ج۵، ص۱۶۳ـ۱۶۴، Berlin ۱۸۸۷-۱۸۹۹.
۶۵. ↑ خفری، محمد بن احمد، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، گ ۴پ ـ ۲۱ر، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.
۶۶. ↑ خفری، محمد بن احمد، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، گ ۲پ، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.
۶۷. ↑ خفری، محمد بن احمد، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، گ ۳ر، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.
۶۸. ↑ Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin I‌hsanoglu، Mathematicians، ج۱، ص۳۱۴، astronomers، and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th-۱۹th c)، Istanbul ۲۰۰۳.
۶۹. ↑ برکت، محمد، کتاب‌شناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۹۶ـ۱۹۷، شیراز ۱۳۸۳ش.
۷۰. ↑ حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۳۹۴ـ۳۹۵، تهران، ج ۹، بخش ۱، ۱۳۴۶ش، ج ۱۹، ۱۳۵۰ش.
۷۱. ↑ حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۴، ص۶۵ـ۶۶، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
۷۲. ↑ George Saliba، "Sams al-Din al-Hafri's (d ۱۵۵۰)، ج۱، ص۵۸ـ۶۰، last work on theoretical astronomy"، in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe- xixe siecle) : actes du colloquetenu a l'Universite de Teheram (۷-۹ juin ۱۹۹۸)، ed N Pourjavady and ZVesel، Tehran: Presses Universitaires d'Iran، ۲۰۰۴.
۷۳. ↑ Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi، Nasir al-Din al-Tusi's memoir on astronomy=Al-Tadhkira fiilm al-hay`a، ج۱، ص۱۹۵، ed and tr FJ Ragep، New York ۱۹۹۳.
۷۴. ↑ خفری، محمد بن احمد، التکملة فی شرح التذکرة، گ ۱۵۳پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.
۷۵. ↑ فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۱، ص۴۲۰ـ۴۲۱، ج ۱، مشهد ۱۳۵۵ش.
۷۶. ↑ George Saliba "A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri"، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۵۰۱ـ ۵۰۳، vol۲۵، pt۱، no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
۷۷. ↑ Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin I‌hsanoglu، Mathematicians، ج۱، ص۳۱۴، astronomers، and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th-۱۹th c)، Istanbul ۲۰۰۳.
۷۸. ↑ فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۱، ص۴۲۰ـ۴۲۱، ج۱، مشهد ۱۳۵۵ش.
۷۹. ↑ George Saliba "A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri"، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۵۰۰، vol۲۵، pt۱، no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
۸۰. ↑ George Saliba "A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri"، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۵۰۰ـ ۵۰۵، vol۲۵، pt۱، no۷۸ (Feb ۱۹۹۴).
۸۱. ↑ اشراق، محمدکریم، بزرگان جهرم، ج۱، ص۲۹۳، تهران ۱۳۵۱ش.
۸۲. ↑ عظیمی، حبیب‌اللّه، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج۱۳، ص۱۵۷، ج ۱۳، تهران ۱۳۷۵ش.
۸۳. ↑ حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش ۱، ص۳۵۳، تهران، ج‌۹، بخش۱، ۱۳۴۶ش، ج۱۹، ۱۳۵۰ش.
۸۴. ↑ برکت، محمد، کتاب‌شناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۹۴، شیراز ۱۳۸۳ش.
۸۵. ↑ حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش۱، ص۳۵۳، تهران، ج۹، بخش۱، ۱۳۴۶ش، ج۱۹، ۱۳۵۰ش.
۸۶. ↑ فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، ج۱، ص۳۱۸، مشهد ۱۳۶۳ش.
۸۷. ↑ برکت، محمد، کتاب‌شناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۹۷، شیراز ۱۳۸۳ش.
۸۸. ↑ حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۲۱، ص۳۳۴، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
۸۹. ↑ حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۲۳، ص۱۴۵ـ۱۴۶، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
۹۰. ↑ افشار، ایرج، دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۶، ص۱۹۵، ج۶، تهران ۱۳۶۶ش.
۹۱. ↑ افشار، ایرج، دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۶، ص۳۱۲ـ۳۱۳، ج۶، تهران ۱۳۶۶ش.
۹۲. ↑ افشار، ایرج، دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۶، ص۴۳۲، ج۶، تهران ۱۳۶۶ش.
۹۳. ↑ Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin I‌hsanoglu، Mathematicians، ج۱، ص۳۱۳، astronomers، and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th-۱۹th c)، Istanbul ۲۰۰۳.
۹۴. ↑ حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش۱، ص۳۵۲، تهران، ج۹، بخش۱، ۱۳۴۶ش، ج۱۹، ۱۳۵۰ش.


۱۲ - منبع


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «خَفْری»، شماره۷۱۵۶.    
نرم افزار خواجه نصیرالدین طوسی،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.


رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 10 (قمری) | علمای شیعه | علمای قرن دهم | مقالات دانشنامه جهان اسلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.